İnsan hayatının büyük bir bölümü işyerinde geçer; çoğu zaman insanlar ailelerinden ve arkadaşlarından daha fazla iş arkadaşlarıyla vakit geçirir. İş ortamı yalnızca ekonomik güvence sağlamaz; aynı zamanda sosyal ilişkilerin kurulduğu, yeteneklerin sergilendiği ve kariyer hedeflerine ulaşılan bir yaşam alanıdır. Ancak bu alan, doğal olarak rekabet, kâr baskısı, stres ve kişisel hırsları da beraberinde getirir.

Elbette iş hayatında disiplin, eleştiri ve zaman zaman yaşanan gerilimler olağandır. Fakat bazı durumlarda bu sınırlar aşılır; mesleki varlığı değil, doğrudan insan onurunu ve kişiliğini hedef alan, sistemli ve kasıtlı davranışlar devreye girer. İşte bu noktada mesele, doğal bir iş yoğunluğundan ya da tekil bir tartışmadan ibaret olmaktan çıkar; insanı yıldırmayı, pasifleştirmeyi veya işten uzaklaştırmayı amaçlayan bir psikolojik şiddet biçimine dönüşür: mobbing.

Mobbing, işyerinde bir veya birden fazla kişi tarafından, diğer kişi ya da kişilere yönelik gerçekleştirilen, belirli bir süre sistematik biçimde devam eden, yıldırma, pasifize etme veya işten uzaklaştırmayı amaçlayan kötü niyetli, kasıtlı, olumsuz tutum ve davranışlar bütünüdür.

Bu davranışlar, mağdurun kişiliğine, mesleki durumuna, sosyal ilişkilerine ya da sağlığına zarar verebilir; açıkça ya da gizli biçimde ortaya çıkabilir. Mobbing yalnızca üstler tarafından astlara uygulanmaz; astların üstlerine veya eşit düzeydeki çalışanlar arasında da görülebilir Ancak, işyerinde yaşanan her olumsuz davranışın -tek seferlik ya da sürekliliği olmayan durumların- psikolojik taciz olarak algılanmaması gerekir.

İşyerlerinde Mobbing Davranışları

İşyerlerinde görülen mobbing davranışları farklı biçimlerde ortaya çıkabilir. Heinz Leymann, bu davranışları sistematik olarak beş ana grupta toplamıştır. Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki, her mobbing olayında bu grupların tamamına ait davranışların bir arada bulunması gerekmez. Zira mobbingin varlığı için belirli gruplarda sayılan özelliklerinin tümünün ortaya çıkması değil, bu grupların herhangi birinde yer alan bazı davranışların sistematik ve kasıtlı biçimde tekrarlanıyor olması ve davranış sonunda mağdurun zarar görüyor olması o davranışın ve sürecin mobbing olarak değerlendirilmesi için yeterli görülmektedir.

1- Kendini Göstermeye ve İletişime Yönelik Saldırılar

Bu gruptaki davranışlar, kendinizi ifade etmenizi ve iş ortamında görünür olmanızı engeller. Üstünüz ya da çalışma arkadaşlarınız, kendinizi göstermenize izinvermez; sözünüz sürekli kesilir, fikirleriniz görmezden gelinir. Yaptığınız işler haksızca eleştirilir, özel yaşamınız gereksiz biçimde gündeme getirilir. Kimi zaman yüksek sesle azarlanır, kimi zaman telefonla rahatsız edilirsiniz. Bazen sözlü veya yazılı tehditlerle baskı altına alınır, bazen de jestler, bakışlar ya da imalar yoluyla dışlanırsınız. Tüm bu davranışlar, iletişim alanınızı daraltır; sizi sessiz, görünmez ve savunmasız hâle getirir.

2- Sosyal İlişkilere Saldırılar

Bu gruptaki davranışlar, sizi işyerinde yalnızlaştırmaya yöneliktir. Çevrenizdeki insanlar sizinle konuşmazlar; konuşmak isteyenler de engellenir. Zamanla diğerlerinden ayrı bir yere oturtulur, sohbetlerin ve ekip çalışmalarının dışında bırakılırsınız. Kimse sizinle iletişim kurmaya cesaret edemez, adeta görünmez bir duvar örülür etrafınıza. Bir süre sonra, orada olmanıza rağmen sanki yokmuşsunuz gibi davranıldığını fark edersiniz.

3- Kişinin İtibarına/Sosyal Konumuna Saldırılar

Bu gruptaki davranışlar, itibarınızı ve saygınlığınızı zedelemeye yöneliktir. Bu kapsamda; insanlar arkanızdan kötü konuşur, hakkınızda asılsız söylentiler yayılır. Gülünç durumlara düşürülürsünüz, akıl hastasıymışsınız gibi davranılır ve psikolojik değerlendirmeden geçmeniz için baskı yapılır. Bir özrünüzle alay edilir, yürüyüşünüz, sesiniz, mimikleriniz taklit edilerek küçük düşürülürsünüz, alçaltıcı isimlerle anılırsınız ve hatta zaman zaman cinsel imalara maruz kalırsınız. Dini ve siyasi görüşünüzle, özel yaşamınızla ve milliyetinizle alay edilir. Özgüveninizi olumsuz etkileyen işler yapmak zorunda bırakılırsınız, çabalarınız yanlış ve küçültücü şekilde yargılanır, kararlarınız sürekli sorgulanır.

4- Kişinin Mesleki Durumuna ve Özel Yaşamının Niteliğine Yönelik Saldırılar

Dördüncü grup davranışlar, yaşam kalitenize ve mesleki durumunuza yönelik saldırılar biçiminde ortaya çıkar. Bu kapsamda size hiçbir özel görev verilmez; elinizdeki işler geri alınır ve kendinize yeni bir iş alanı yaratmanıza izin verilmez. Size sürdürmeniz için anlamsız işler ya da sahip olduğunuzdan daha az yetenek gerektiren, itibarınızı düşürecek niteliklerin dışındaki görevler verilir; işiniz sürekli değiştirilir ve özgüveninizi zedeleyecek işler yapmak zorunda bırakılırsınız. Ayrıca size mali yük getirecek zararlar verilebilir ve kimi zaman evinize ya da işyerinize doğrudan zarar verilir.

5- Sağlığa Yönelik Saldırılar

Beşinci grup davranışlar, doğrudan sağlığınıza ve bedensel bütünlüğünüze yönelen saldırılar biçiminde ortaya çıkar. Bu tür durumlarda fiziksel olarak ağır işler yapmaya zorlanabilir, şiddet tehdidiyle korkutulabilir veya gözdağı vermek amacıyla hafif şiddet eylemlerine maruz kalabilirsiniz. Bazı durumlarda doğrudan fiziksel zarar verilebilir ya da cinsel tacizde bulunularak hem bedensel hem de ruhsal bütünlüğünüz zedelenir.

Mobbing ile Mücadelede Çalışanlar Neler Yapmalıdır?

1- Belgelendirme: Mobbinge maruz kalan çalışan, durumunu mesai arkadaşlarıyla şahitlendirmeye çalışmalı ve sağlık durumu bozulduysa bunu doktor raporuylabelgelendirmelidir.

2- Sosyal Güçlenme: Birey, işyeri içinde ve dışında sosyal ilişki ağlarını ve aile bağlarını güçlendirmelidir.Güçlü sosyal çevre, mobbingle mücadelede ve ondan kaynaklanan sorunları çözmede başarıyı artırır.

3- Yasal Bilinç: Çalışan, mobbinge maruz kaldığında Anayasa, İş Kanunu, Türk Borçlar Kanunu, Türk Ceza Kanunu gibi mevzuatlarda yer alan düzenlemeler sayesinde yasal yollara başvuru hakkının olduğunu bilmelidir.

Mobbinge Uğrayan Çalışanların Yasal Hakları

Psikolojik taciz, işyerinde sadece çalışanların huzurunu bozmakla kalmaz, aynı zamanda hukuki sonuçlar da doğurur. Bu sonuçlar, tacizi gerçekleştiren kişinin konumuna göre değişiklik gösterir.

Mobbinge maruz kalan işçinin temel hakları ve somut olaya uygun düştüğü ölçüde başvurabileceği yasal yollaraşağıda özetlenmiştir:

1- Önleyici ve Kurumsal Haklar

• İşyerinde Korunma Talebi: İşçi, mobbingi işverene veya İnsan Kaynakları birimine bildirerek gerekli önlemlerin alınmasını talep edebilir. Zira işveren, işçinin sağlığını korumakla yükümlüdür.

• Kurum İçi Şikayet Mekanizmasını Kullanma:Çalışan, çalıştığı kurum içerisinde mevcut olan şikayetmekanizmasını kullanma hakkına sahiptir.

• Hukuki Başvuru ve Şikayet: İlgili yasal kurumlara (TİHEK, ALO 170 vb.) şikayette bulunabilir ve yasal yollarla hakkını arayabilir.

2- İş Sözleşmesini Fesih Hakkı

Psikolojik tacizin doğrudan işveren tarafından gerçekleştirilmesi halinde işçi, iş sözleşmesini haklı nedenle feshedebilir.

Psikolojik tacizin başka bir çalışan tarafından gerçekleştirilmesi halinde işçi, durumu işverene bildirerek gerekli önlemlerin alınmasını isteyebilir.İşveren önlem almazsa, işçi haklı nedenle iş sözleşmesini feshedebilir.

Bu durumda işveren de şartları oluşmuşsa, mobbing uygulayan işçinin iş sözleşmesini feshedebilecektir.

2- Tazminat Talep Etme Hakkı

Kıdem Tazminatı Hakkı: Haklı nedenle fesih durumunda kıdem tazminatı alma hakkı doğar.

Ayrımcılık Tazminatı: İşyerindeki psikolojik taciz eylemleri, işverenin eşit davranma borcuna aykırılık niteliğinde (cinsiyet, din, dil vb nedenlerle ayrımcılık) ise işçi; dört aya kadar ücreti tutarındaki uygun bir tazminatı ve ayrıca yoksun bırakıldığı haklarını talep edebilir.

Kötü Niyet Tazminatı: Belli şartların oluşması halinde işçinin, kötü niyet tazminatı hükümlerine başvurma hakkı mevcuttur.

Manevi Tazminat Davası: İşveren veya başka bir işçi tarafından psikolojik tacize uğrayan ve bundan zarar gören işçi, kişilik haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle manevi tazminat talebinde bulunabilir.

Maddi Tazminat Davası: İşçi sözleşmeye aykırılıktan doğan sorumluluk hükümlerine dayanarak uğradığı zararların tazminini talep edebilir.

Diğer Alacaklar: Ödenmemiş ücretler, fazla mesai ücreti gibi iş hukukundan doğan diğer maddi tazminat ve alacakları talep edebilir.

4- Diğer Hukuki Haklar

Çalışmaktan Kaçınma Hakkı: Psikolojik tacize maruz kalan işçi, mobbinge karşı gerekli tedbirler alınıncaya kadar çalışmaktan kaçınma hakkına sahiptir.

Suç Duyurusunda Bulunma: Mobbing fiilinin Türk Ceza Kanunu'nda yer alan bir suç teşkil etmesi halinde (hakaret, tehdit, taciz vb. gibi), ilgili kişiler hakkında suç duyurusunda bulunabilir.

Sonuç olarak, işyerinde psikolojik taciz (mobbing), çağdaş çalışma hayatının görmezden gelinemeyecek bir gerçeğidir. Çalışanların bu sistematik şiddet karşısında yalnız ve savunmasız olmadıklarını bilmeleri gerekir. Haklarını bilmek, durumu belgelendirmek ve yasal yollarla başvuruda bulunmak, hem kişisel korunma hem de sağlıklı bir iş ortamının sürdürülmesi için temel adımlardır.